ادب و اندیشه

پس از معرفی اجمالی دیدگاه موسوم به «خرد جاوید»، اینک زمان آن فرارسیده که یکایک محورهای این دیدگاه را با تفصیل بیشتری مورد بررسی قرار دهیم.

ازآنجا که تک تک اجزاء این دیدگاه، یک شبکه درهم تنیده را تشکیل می‌دهند، انتخاب نقطه آغاز برای توضیح دادن آن کار دشواری است اما در هر حال، چاره‌‌‌ای از آن نیست. با توجه به اینکه مفهوم «متافیزیک» یکی از مفاهیم بنیادی در دیدگاه خرد جاوید است و به نوعی دربردارنده سایر مفاهیم اساسی است، ترجیح می‌دهم که ادامه بحث را از این مفهوم پی بگیرم.

همان گونه که می‌دانیم، واژه متافیزیک در اصل از لفظ یونانی متافوسیکا گرفته شده و واضع آن آندرونیکوس رودسیائی است که هنگام تنظیم آثار ارسطو، آن بخش از مباحث را که خود ارسطو «فلسفه­ اولی» نامیده بود، «بعد» (به یونانی: متا) از مباحث مربوط به «طبیعت» (به یونانی: فوسیس) قرارداد و از این جهت سرفصل این قسمت از فلسفه­ ارسطو را «کتابِ بعد از طبیعت» نامید. به مرور این واژه به صورت متافوسیکا یا متافیزیک درآمد و به معنی فلسفه اولی یا علم اعلی وگاه الهیات، اطلاق و استعمال گردید.

برخی از مورخان فلسفه معتقدند که مترجمان لاتینی آثار ارسطو، در فهم اصطلاح متافیزیک دچار خطا و بدفهمی‌شدند چراکه آن را به معنی «دانش آنچه فراتر از طبیعت است» گرفتند. با این حال، باید گفت چنین برداشتی بی دلیل هم نبوده است زیرا در این بخش از آثار ارسطو از اموری گفتگوشده که به جهان ملموس تعلق نداشته است. بنابر این به مجرد آنکه این نام گذاری صورت گرفت، شارحان در صدد یافتن علل حقیقی آن برآمدند. به عنوان مثال، متافیزیک را علم به جهان فراطبیعی یا جهان غیرمادی فهم کردند. همچنین آن را ناظر به ترتیب زمانی آموختن مباحث فلسفی دانستند، به این معنی که دانشهای متافیزیکی آن دانش‌هایی هستند که باید پس از مسلط شدن بر دانش‌های مربوط به جهان فیزیکی (طبیعت) آموخته شوند، چنانکه توماس آکوئینی می‌گوید: «آن را مابعدالطبیعه یعنی ماوراءالطبیعه می‌خوانند چون که بعد از مافی ­الطبیعه (فیزیک) قرار می‌گیرد و ما باید در بحث از آن با ابتدای به امور محسوس، به اموری که محسوس نیست اعتلا پیدا کنیم.»

به هر روی، این علم با اصول اولیه و عالی ترین مبادی و علل سروکار دارد و بنابراین نسبت به فیزیک (علم طبیعت) که عمدتاً نوع خاصی از وجود را مورد بحث قرار می‌دهد، دارای درجه بالاتری از انتزاع است و از جهت مرتبت شناختی، همچنان که ابن سینا می­گوید، باید آن را «ماقبل ­الطبیعه» نامید.

در ادامه، اشاره مختصری به تعاریف متافیزیک و نهایتا تعریف متافیزیک در دیدگاه خرد جاوید خواهم کرد.